Khi nhà du hành Mỹ Neil Armstrong là người đầu tiên đổ bộ
xuống mặt trăng, ông đã nói một câu rất nổi tiếng ngay khi khởi bước
đầu tiên : “Đó là một bước đi nhỏ, nhưng là một bước tiến rất lớn của nhân loại”.
Các nhà khoa học cũng thường nói đến thời điểm xuất phát rất quan
trọng của vạn vật, theo tiếng Tây, người ta gọi là Depart. Các phi công
thường nói, lái máy bay, khó nhất là lúc cất cánh, sau đó là lúc hạ
cánh, còn đang bay thì không khó lắm. Còn người Việt thường nói “Khắc đi thì khắc đến, không đi thì không đến”.
Nhưng muốn đi mà chẳng khởi hành thì chẳng bao giờ đi được, mà đã
không đi thì không đến. Đó là quá trình lý giải phần nào cho tình
trạng còn rất nhỏ bé, rất lạc hậu của người Việt hiện nay.
Chúng ta thử tham chiếu tiến trình tiến bộ của nhân loại.
Có rất nhiều chuyên gia đã nói : Sự phát triển khoa học kỹ thuật
trong thế kỷ 20 bằng tất cả các thế kỷ trước cộng lại. Có một hình ảnh
so sánh dễ hiểu là: con người ở thế kỷ 16 chẳng hạn, người ta thấy
một chiếc xe ngựa, rồi đến lượt cháu chắt của ông ta ở thế kỷ 17 vẫn
chỉ nhìn thấy chiếc xe ngựa. Nhưng trong thế kỷ 20, một người mắc
chứng ngủ sâu hơn chục năm, khi tỉnh dậy, ông ta vô cùng ngạc nhiên
khi thấy vợ và con đang nói chuyện với người khác đang ở rất xa chỉ
bằng một chiếc máy di động nhỏ xíu ở trên tay. Hình ảnh đó đối với
ông, phải là một phép lạ, hoặc như chuyện của người ngoài hành tinh.
Vậy
mà theo một vài bảng liệt kê đánh giá, dân Việt so với vài nước trong
khu vực cách xa từ năm chục đến chín chục năm, thì chúng ta không nên
nghĩ, đó chỉ là vài chục năm nghĩa đen, mà đó là thời gian của
thế kỷ 20, nếu chúng ta tụt hậu trong quãng thời gian đó, thời gian
một thế kỷ bằng cả lịch sử, thì có thể chúng ta lùi lại xa xa lắm.
Ở đây tôi không muốn tra cứu những số liệu chính xác mà chỉ muốn gợi
mở cho suy tư. Vậy thì chúng ta đã đi được bao xa? Hơn thế chúng ta đã
khởi hành chưa ? Và khởi hành bằng phương tiện nào? Tôi xin đưa ra
một bằng chứng cụ thể: trước công nguyên hơn ba trăm năm, người Hy Lạp
đã bàn đến những vấn đề như công lý, cộng hòa, hay nguyên lão nghị
viện… giờ thử hỏi có mấy người Việt có cả trí thức lưu tâm thường
xuyên về vấn đề này. Có rất nhiều người lại còn an nhiên tự tại nói
rằng: dân tộc ta chẳng thua kém dân tộc nào cả! dân tộc ta là tốt lắm
rồi! thông minh rồi tiến bộ nữa.
Hoàng đế Napoleon có nói rằng: “Quá khoan dung với tội lỗi là đồng tình với tội lỗi”.
Ở đời chúng ta gặp khá nhiều người dễ tính, họ không bao giờ muốn lên
án ai cả, ai có tội lỗi gì , người ta đều khoát tay xuê xoa bỏ qua.
Chúng ta không nên nghĩ rằng đây là người quá bao dung. Nhìn kỹ lại, đa
phần đây là típ người mắc nhiều khuyết tật , vì thế họ muốn xuê xoa
bỏ qua cho người để chính mình cũng nhận được sự xuê xoa đó. Một hiền
nhân Trung Hoa có nói: “Người quân tử chỉ muốn nâng người khác lên
cho bằng mình, trong khi kẻ tiểu nhân chỉ muốn kéo tất cả người khác
xuống để họ bằng mình”. Vậy đấy, người khôn thì chỉ muốn nâng cao
người khác lên. Trái lại người thấp kém thi chỉ mong ai cũng thấp kém
như mình, để mình còn tiện lợi khi sống. Người Việt có câu “Đục nước béo cò”,
có rất nhiều người khi được sa vào trĩnh gạo, thì chỉ muốn nước đục
để hưởng lợi, họ sợ sự gạn đục khơi trong sẽ làm mất đi nơi thủ lợi
của mình.
Không ai thích nhà mình nghèo hèn cả, nhưng
như người đời nói, con không chọn được cha mẹ, cũng như con người
không thể chọn được quê hương xứ sở cho mình. Vì thế với những ai có
lương tri, thấy nước ta còn nghèo đói, lạc hậu, thì muốn cải thiện,
nâng cao, bồi bổ, phát triển đất nước lên. Chẳng phải khẩu hiệu của
nhà nước ta là “Xây dựng xã hội giầu mạnh, công bằng, dân chủ, văn minh” ư?
Vậy bước đi đầu tiên của người Việt là gì? Tại sao chúng ta vẫn còn nhỏ bé?
Bởi vì chúng ta sống bằng một tâm lý manh mún cục bộ, một thứ lệ làng
bao phủ khi xây dựng quốc gia lập hiến “phép vua thua lệ làng” . Người
Trung Quốc có câu: “Có lý đi khắp thiên hạ, không có lý không vượt
qua được một bước chân” . Đa số người Việt khi bước vào nghệ thuật hay
khoa học, thì thường nói một câu “tôi thích” , thích thế nọ , thích
thế kia. Ngay cả khi phán đoán, người Việt cũng thường nói “tôi
thích”, nghĩa là người ta chẳng đưa ra bất cứ một khả năng hay sử dụng
lý trí nào. Đây là cách mà người phương Tây bảo: người ta không bao
giờ nên bàn về ý thích “gout”, giống như người thích ăn thịt bò, người
thích ăn thịt gà thì không thể bàn với nhau về việc ăn cái gì ngon
hơn.
Đã không sống bằng lý trí, thì làm sao có thể sống có lý để vận hành mọi việc? Có
thể nói: Đời sống thiếu tính công lý chung là đặc trưng cố hữu tiêu
biểu nhất của người Việt, làm cho xã hội manh mún rời rạc và yếu đuối.
Và đặc trưng này được cải thiện rất ít qua nhiều thế kỷ. Tại sao, như
trên đã bàn, không có lý, chúng ta không thể đi quá một bước chân,
giống việc chúng ta đi giầy trái vậy, không thể nào bước nổi. Và khi có
lý, giống triết gia Hegel nói: mọi cái có lý, thì đều phải tiến đến cái lý phổ quát. Nếu lý trí không tiến đến và không tôn trọng cái phổ quát thì chỉ là cục bộ, cá nhân, ích kỷ, thậm chí lố bịch.
Cụ
thể trong đời sống, chúng ta gặp không ít những kẻ có học hẳn hoi lại
chầy bửa hết cỡ, từ văn hóa đến văn minh, cho đến các vĩ nhân, các
thành tựu, đều hạ một câu “ông đếch cần”. Đã thế lại còn văng cả cơ
quan của chị em ra nơi đông người, mọi người sợ quá liền im lặng, thế
là kẻ kia đắc chí cho rằng mình đã nhanh chóng chiến thắng bằng tâm lý
đầu gấu. Và đã thắng một lần, anh chàng càng thích biện pháp đánh
nhanh thắng nhanh đó, đem sử dụng thường xuyên. Nhiều người thấy thế
không coi đó là bài học dở nên tránh, mà lại cho là cách hữu hiệu để
giải quyết áp đảo người khác, nên học làm theo.
Chúng ta
vẫn biết, không có tranh luận thì không thể phát triển ngôn ngữ và
trí khôn. Nhưng trong rất nhiều cuộc hội nghị chuyên đề, hầu như hội
nghị nào cũng trở thành hội nghị phụ lão, các ông già thay nhau cầm
giấy lên đọc. Đến người trẻ ở tuổi trên năm mươi thì hết thời gian. Hội
nghị xong mà người ta chẳng thu hái được gì ngoài mấy bài phát biểu
của các cụ già, đã đọc mấy chục năm chẳng có gì ngoài “biết rồi, khổ lắm , nói mãi”.
Hội
nghị là cuộc gặp gỡ đỉnh cao, nhưng vẫn được chúng ta tiến hành theo
lối hội hè đình đám ở làng xã. Và vẫn đem theo cái truyền thống “được ăn, được nói, được gói đem về”.
Đến để được ăn, nhận phong bì đã đành. Nhưng nói, dù không có gì để
nói, ta vẫn lên nói để nhận phần danh dự chứng tỏ mình ở đẳng cấp được
nói. Còn gói đem về, tất nhiên gói to hay bé thì phải tương xứng với
đẳng cấp. Vì thế mà hội nghị nảy sinh rất nhiều mặc cảm trái chiều: ông
thích lên nói mà không có gì ư, ở dưới tôi không nghe. Tôi vẫn đến dự
hội nghị cho có miếng có phần nhưng tôi chơi láng tráng ở bên ngoài
cho sướng, lại còn gọi những kẻ giống tôi ra một chỗ tụ bạ rượu chè …
Một
con người thiếu sự tiến bộ của lý trí thì khó mà trưởng thành? Một xã
hội không có công lý làm nền tảng thì làm sao xây dựng lập hiến và
pháp luật ? Một quốc gia thiếu vắng những công dân khao khát công lý
và lập hiến thì có thể hùng mạnh không? Liệu đó có phải nguyên nhân chí
tử về tầm vóc còn ở trong ao của người Việt?
Nhà văn Paul Nguyễn Hoàng Đức (Trích tác phẩm "Người Việt tự ngắm mình")
0 nhận xét:
Đăng nhận xét